«Արմենս չհասցրեց ամուսնանալ, ինքն այլեւս չունի հարսանիք… Հարսանեկան ծաղկաշղթա եմ առել, իր նկարը զարդարել»

Պատերազմը գլխիվայր շրջեց 43-ամյա Էլիզայի կյանքը. մեծ ընտանիքը կորցրեց տունը Մարտակերտի շրջանում, որը քար առ քար կառուցել էին, մանր-մանր վերանորոգել, իսկ երկրորդ տունն էլ հայտնվեց սահմանի բերանին: Բայց այս կորուստները ոչինչ են որդու կորստի առաջ. պատերազմն Էլիզայից խլեց իր ամենաթանկին՝ Արմենին:

Արմենը հարսանիք չունեցավ

Բազմազավակ մայրը խոր հոգոց է հանում ու ափսոսում. «Դարձա հա՛մ տունս կորցրած, հա՛մ որդուս»… հետո լռում է ու մտքերով հասնում Շուշի, որտեղ Արմենը քոլեջը բարեհաջող ավարտել էր ու ընդունվել համալսարան: Հպարտությամբ պատմում է՝ իր բոլոր երեխաների կրթությունն իր համար շատ կարեւոր է եղել: Հետո միտքը նրան տանում է Գյումրի, որտեղ Արմենը պարտադիր զինվորական ծառայություն էր անցել, պատմում է որդու ունեցած հաջողությունների մասին ու հպարտությամբ ցույց տալիս իր հերոսի շքանշանները: Ես ուշադրությամբ ու լուռ հետեւում եմ Էլիզայի մտքի թելին, որը րոպեների մեջ հասցրեց լինել Մարտակերտում, Շուշիում, Գյումրիում, իսկ հիմա արդեն Էջմիածնում է. շրջում է իրենց ժամանակավոր բնակարանի փոքրիկ սենյակի խորհրդավոր սեղանի շուրջ:

Պատմում է ու աչքը չի կտրում Արմենի հիշատակին նվիրված, իր ձեռքով սարքած ու խնամքով դասավորած սեղանից՝ նկարներ, շքանշաններ, պատվոգրեր, հագուստ, անձնական իրեր: Հուզմունքը կոկորդս խեղդում է, երբ հիշատակի սեղանը բոլորող սպիտակ ծաղկաշղթայի նշանակությունն է պատմում. «Արմենս չհասցրեց ամուսնանալ, ինքն այլեւս չունի հարսանիք… հարսանեկան ծաղկաշղթա եմ առել, իր նկարը զարդարել»:

Մա՜մ, չվախես

«Ծառայությունն ավարտելուց հետո, դեռ կարգին, կուշտ չքնած, կռիվը սկսվեց: Արդեն 20 օրվա ուսանող էր: Հենց կռիվը սկսվեց՝ առավոտ 7:30-ին, Շուշիից զանգեց, թե՝ մա՛մ, չվախես, ախպերքս մոտդ պահի, հանկարծ ոչ մի բան չանեն, ես գալիս եմ: Ես էլ ասեցի՝ մաման ցա՛վդ տանե, ո՞ւր ես գալիս, հենց եկար, քեզ բռնելու են-տանեն կրակի բերան: Ասեց՝ մա՛մ, չե՞ս ամաչում, մեծ կնիկ ես, տենց բաներ էլ չասես»:

Պատմում է ու ձեռքը մեկնում որդու նկարին: Աչքերից սեր ու ցավ են հորդում, ձայնը դողում է։ «Էս էլ վերջին նկարն է… Ամուսինս էլ էր առաջնագծում, Արամազդս էլ կամավոր գրանցվեց: Արամազդս սնարյադ էր բարձում: Էդ օրը ախպորն օգնեց, հետո, թե՝ մա՛մ, շորերս տուր, ես գնացի: Կամավոր գրանցվել եմ, հլը չեն կանչում, բայց ես գնում եմ,- հետո կրկին լռում է ու շարունակում։- Ամսի 29-ին որ իրեն տեսել եմ, էդ է, էլ չեմ տեսել իրեն»:

Վերջին ծիծաղը

Հոկտեմբերի 10-ի գիշերը Արմենն ու ընկերները, չենթարկվելով հրամանատարին, մտել են դաշտ՝ վիրավորներին ու զոհերին հանելու, եւ ընկերները զոհվել են: Էլիզան պատմում է. «Ինքն այդ առավոտ շատ տխուր էր: Զանգեց.
– Մա՛մ, ո՞նց եք: – Ոչինչ, մաման ցա՛վդ տանե: Եկեղեցի եմ գնում: Գնամ, աղոթեմ: – Մա՛մ, սաղ լավ ա լինելու, մի՛ վախի: Երբ եկեղեցուց եկա՝ ժամը 6-ին, զանգեց: Էնքա՜ն ուրախ, էնքա՜ն ծիծաղկոտ էր.

– Մա՛մ, գիտե՞ս (ինքը փակ էր խոսում, չէր ասում՝ կոռնետով եմ խփել) սիգարետս ծուխ արեց, որ հակառակորդը չիմանա ինչ ենք խոսում: Ամսի 11-ին վերջին անգամ խոսեցինք. – Մա՜մ: – Ասա՛, մաման ցավդ տանե՜: – Բա չես ասի՝ էսօր 4 կնիկ, 2 աղջիկ էլ վերացրի (զրահատեխնիկան նկատի ունի): Ամսի 11-ին վերջին խոսելն էր, վերջին ծիծաղը, վերջին հպարտությունը: Ձախ ականջիցս իր ծիծաղը, ձայնը, ուրախությունը չեն վերանում: Մինչեւ վերջ կմնան ականջիս մեջ: Հաջորդ երկու օրերը լուր չունեինք, ու ահավոր տագնապ կար սրտումս: Ամուսինս էլ չէր պատասխանում: Դե, ամբողջ ազգս առաջնագծում էր, հերթով փորձում էի զանգել: Ասեցին՝ էնտեղի հետ չեն կարող կապվել, շատ են խփում: Մի՛ խանգարեք: Աստված էինք կանչում, որ հանկարծ ոչ մի բան չլինի»:

Խոխա՜ն, խոխա՜ն…

13-ի առավոտյան Էլիզան իր նոր ամուսնացած աղջկա ու խնամիների համար փոքր, քաղցր սեղան է գցում Էջմիածնում, որ աղջկան մի քիչ ուրախացնի. ամուսինը, հայրը, եղբայրներն առաջնագծում էին: Հետո գնում է նոր հարեւանի զոհված որդու հոգեհանգստին, վերադառնում հույսով, որ զանգած կլինեն, բայց չէ, էլի լուր չկա: Ժամեր տեւած անպատասխան զանգերից հետո վերջապես ամուսինը պատասխանում է.
– Ալո՛,- բայց ձայնը մի ուրիշ ձայն էր: – Ծիծաղո՞ւմ ես: – Չէ՛: – Լացո՞ւմ ես: – Հա՛… խոխա՜ն, խոխա՜ն… – Ի՞նչ, ի՞նչ՝ խոխան: – Չգիտեմ, ասում են՝ վիրավոր ա:

Մի օր առաջ Արմենն է հանում վիրավորներին ու դիերը դաշտից, հաջորդ օրն էլ ինքն է զոհվում: Ամուսնուն խաբում են, թե որդին վիրավոր է, որպեսզի չգնա դին հանելու, քանի որ դեռ կրակի տակ է լինում տարածքը: Հայրը գնում է հոսպիտալ, ասում են, որ դեռ չեն բերել, իսկ լուսադեմին հայտնում են բոթը՝ որդին զոհվել է:

Գերեզմանը՝ հեռվում

«Առավոտ ես գնացի Ղարաբաղ՝ էրեխուս հուղարկավորելու: Չէին թողնում, ասում էին՝ վտանգավոր է, կրակոցները շատ են, անխնա սնարյադներ են թափվում: Բայց գնացի… անանցանելի, դժվար ճանապարհներով գնացի: Էրեխեքիս չկարողացա տանել, մինչեւ հիմա երեք էրեխեքս էլ կարոտ են իրենց ախպորը:

Ես ամբողջ կառավարությանը խնդրում եմ՝ եթե Արցախի մնացած 20 տոկոսն էլ է հանձնվելու հանկարծակի, ոնց որ պատերազմը սկսվեց հանկարծակի, ոնց որ մեր տղերքի պահած գյուղերը հանկարծ հանձնեցին, երբ զանգեցին ասեցին՝ գիտե՞ք՝ ձեր տունը մնաց թուրքին, ապա մեր գերեզմանները, մեր հայ էրեխեքին տեղափոխենք, որ թշնամու ոտքերի տակ մեր սրբությունը չպղծեն: Բայց էդ հողը լավ կլինի պահենք, մեր էրեխեքի արյունն էդ հողը քառակի անգամ է սրբացրել: Այդ հողի համար 1992-ին իմ պապան անհայտ կորել է, հիմա էլ 2020-ին տղուս եմ զոհ տվել: Ես նաեւ խնդրում եմ կառավարությանը, որ 530 համարի պոստում, որն իմ ամուսնու անունով է կոչվում՝ Սարմեն, մի խաչքար տեղադրենք՝ իմ որդու անունով՝ Արմեն Բաղդասարյան: Կամ գոնե գյուղում մի խաչքար տեղադրեն, որովհետեւ ինքը հենց էնպես չի ընկել»:

Ինչո՞ւ փախչեմ

Պատերազմը սկսվելուց հետո Էլիզան 3-4 օր գյուղից դուրս չի եկել: Ասում է. «Արամազդս, Արմենս, ամուսինս էնտեղ էին…լավ՝ փախնեմ, ո՞ւր փախնեմ կամ ինչի՞ փախնեմ: Էրեխեքիս թողեմ կրակի բերանը, փախնե՞մ, իմ ջանը փրկե՞մ: Սաղ դուրս են եկել գյուղից՝ կնիկ, երեխա, վերջին մարդը ես եմ եղել: Հարեւանի շունը մտնում էր հարեւանի տուն, ջղայնանում էի շան վրա, իմ ձենն ամբողջ գյուղով դղրդում էր… հավեր, անասուն, ունեցած-չունեցած մարդիկ թողել-փախել էին: Արամազդս եկավ, թե՝ մամա՛, արի՛ քեզ տանեմ Ստեփանակերտ, բա որ դիվերսիա՞ մտնի: Ասեցի՝ հե՛տս արի, թե չէ չեմ գնա: Թե՝ մամա՛, ախպերս, պապաս պերվի լինյա են, բա որ ես սնարյադը չբարձեմ, ո՞նց կկռվեն… Մեկ է՝ ինչքան էլ ասենք՝ հայրենասեր ենք, հոգու խորքում քո բալին ես ուզում պահես, ձագիդ ես ուզում փրկած լինես»:

Արմենը՝ աչքերիս ու սրտիս մեջ

Էլի գալիս է ծանր ու խոսուն լռությունը, որը րոպե անց կոտրում է Էլիզան. «Շատ կուզեի Արմենիս զինակից ընկերներին հանդիպել, ամեն-ամեն ինչ պատմեին, թե ոնց են իրար սիգարետ կպցրել, ոնց են իրար հետ հաց կերել, զենք լիցքավորել, ոնց են իրար հետ քնել կամ արթուն մնացել, իրար բաժակի մեջ ջուր լցրել… ամեն ինչ… իրենք պատմեին, իսկ ես ժամերով լսեի, որ էդ էրեխեքից իմ տղու կարոտը մի քիչ առնեի, պատկերացնեի, որ իմ տղեն աչքերիս առաջ է… Չեմ հավատում, որ ինքը չկա: Հիմա քեզ հետ զրուցում եմ, իսկ ինքն իմ ուղեղում է, իմ աչքերի մեջ է: Մանուկ ու հասուն Արմենն իր հոգով, մարմնով իմ հետ է»:

«Ամբողջ օրը, հեռախոսը ձեռքիս, տղուս նկարներն եմ նայում, հաղորդագրությունները կարդում, միլիոն անգամ նույն նկարները նայում եմ, հետո էլի եմ նայում, խոսում եմ մտքերիս հետ: Ոնց որ հիմա էս 3 էրեխեքս իմը չեն, կարծես թե մենակ Արմենն էր իմը: Էնքան եմ հեռախոսը թերթում, մինչեւ մատներս էլ չեմ զգում, հետո քնում եմ, երազիս Արմենիս եմ տեսնում, առավոտ ուրախանում եմ, ասում եմ՝ էսօր Արմենիս եմ տեսել: Ամեն առավոտ՝ նույնը. երեսս լվանում եմ, մոմը վառում, բարի լույս տալիս էրեխուս, իրիկունը մոմերը նորից վառում եմ, բարի քուն ասում էրեխուս… Առաջին ձյունը որ եկավ, ժամերով լացեցի. Ախր, ես քեզ պիտի տա՜ք-տա՜ք գրկեի, բայց ձյունը եկավ վրադ, սառում ես… պառկում ես, քնում ես, ուտում ես, մեկ էլ մտածում ես, որ տղադ չկա… ես ապրեմ, ես քայլեմ, բայց ինքը չլինի: Ի՛նքն ինձ պիտի տաներ գերեզման, ոչ թե ես՝ իրեն: Ինչքա՜ն-ինչքա՜ն երազանքներ ունեի իր հետ կապված. հեսա համալսարանը կվերջացնի, բարձր պաշտոնյա կդառնա, մաքուր գրասենյակում կաշխատի… կուզեի ոչ թե թաղմա՛նը հավաքվեին մարդիկ, այլ իր ընտրյալի համար հավաքվեին: Մտածեի՝ ոնց գնամ նշանադրության, ոնց հարսանիքն անեմ»:

Էլիզան Արմենի գերեզմանից հողն իր հետ Էջմիածին է բերել, բայց ամեն օր Աստված է կանչում՝ Գորիսի ճանապարհները չփակվեն եղանակի պատճառով, որ կարողանա գնալ գերեզմանին: Ասում է. «Հողը չի դառնում քո էրեխու մարմինը: Ոնց որ մի պստլիկ գերեզման լինի սա ինձ համար, սրանով եմ ինձ խաբում, մինչեւ գնամ իմ էրեխու գերեզմանին: Մի ծաղկեպսակ տանեմ, գերեզմանաքարի համար չգիտեմ՝ ում դիմեմ: Լրիվ խառնվել է իրար: Գոնե Եռաբլուրի հուշատախտակներից կարողանամ գտնել, եթե շատ ծանր չլինի, հետս Ղարաբաղ տանեմ՝ ծաղկեպսակների հետ: Գնամ ասեմ՝ բալե՜ս, Նոր տարիդ գալիս է, տոնդ շնորհավո՜ր: Քո համար նոր տուն վերցրիր, իսկ քո ձեռքերով սարքած տունը թշնամին վերցրեց… է՜հ, չգիտեմ…»: